İstidlal
İstidlal, kelam ilminde delil getirmek suretiyle bir iddianın ispatlanması için yapılan akıl yürütmedir.

Kelam tarihi boyunca çeşitli istidlal yöntemleri kullanılmıştır.

Mütekaddimin dönemi
Mütekaddimin dönemde istidlal yapılırken klasik mantık kuralları kullanılmamıştır.

Mütekaddimin döneminde kelamda kullanılan istidlal yöntemleri şunlardır:

• şahidin gaibe delil getirilmesi (bilinenden hareketle bilinmeyeni tespit etme)
• sebr ve taksim metodu (bölümlere ayırarak eleme)
• ittifak edilene dayanarak ihtilaf edileni tespit etme (ihtilaflıyı anlaşılana kıyas)
• inikas'ı edille (delilin yanlışlığı ile düşüncenin yanlışlığına istidlal)
• bir şeyin sıhhati ve fesadıyla benzeri bir şeyin sıhhat ve fesadına hükmetmek (bir şeyin doğruluğundan benzerinin doğruluğuna, bir şeyin yanlışlığından benzerinin de yanlışlığına delil getirme)
• dilin kelimelere verdiği belli manalarla istidlal etmek (dil mantığıyla istidlal)

Müteahhirin dönemi
Özellikle İbn Hazm ve Gazali ile birlikte Aristoteles mantığından (klasik mantıktan) etkilenen kelamcılar, mütekaddimin döneminde kullanılan istidlal yöntemlerini (usul, metodoloji) gözden geçirmiştir.

Bu dönemde mantık, kesin bilgiye ulaşmanın yolu ve düşünceyi sağlam temellere dayandırmanın önemli bir aracı olmuştur.

Mütekaddimin döneminden farklı olarak müteahhirin döneminde kelam ilminde, felsefe ve mantıkta kullanılan istidlal yöntemleri de kullanılmaya başlanmıştır. Bunlar:

• tümdengelim (ta'lil, burhan-ı limmi, mantıki kıyas, dedüksiyon İng: deduction)
  • tümelden tikele, müessirden esere varma
• tümevarım (istikra, burhan-ı inni, İng: induction)
  • tikelden tümele, eserden müessire varma
• analoji (fıkhi kıyas, temsil)
  • bir tikelden diğer tikele geçiş

Yöntem
İstidlalin delilleri ve bu delillerin nasıl kullanacağına, hükme ulaştıran yola yöntem (tarik) denir.

Kelam tarihinde temelde iki yöntem vardır:

• kelam metodu
• selef metodu
  • ayetlerle istidlal
  • kıyasu'l-evla ile istidlal

Bunların dışında kalan sûfi metodu keşf ve riyazeti; şi'i-batıni metot imamın görüşlerini merkeze aldığı için kelamda kullanılmaz.

Ayrıca, yalnızca burhani metodu kullanan meşai gelenek ile buna tepki olarak gelişen işraki gelenek, belirli yöntemleri kullanıyor olsa da nass'ları (ayet ve hadisler) merkeze almadığı için kelam ilmi içerisinde kabul görmemiştir.

Ayrıca Kelam ilminin yöntemi nedir? makalesine başvurabilirsiniz.