Müteahhirin döneminde kelam ilminde felsefe ve mantıkta kullanılan istidlal yöntemleri kullanılmaya başlanmıştır. Bunlar:

• tümdengelim (ta'lil)
• tümevarım (istikra)
• analoji (temsil)

Tümevarım
Tümevarım, istikra, burhan-ı inni, endüksiyon (İng: induction) tikel önermelerden tümel hüküm çıkarmayı sağlayan bir istidlal yöntemidir.

Tümevarımda bütünün parçaları hakkında hüküm verilir. Bu yapılırken kaplam olarak dar olandan geniş olana geçiş yapılır.

Bu yöntem şu ifadelerle özetlenebilir:

• tikelden tümele
• parçadan bütüne
• özelden genele
• misalden kaideye
• olaydan kanuna
• sonuçtan sebebe (ma'lülden illeti elde etme)
• eserden müessire (edilgenden etkine) varma (intikal)
• cüz'i önermelerden külli önermelere ulaşma

Tümevarım istidlal yöntemi ile, tecrübi bilgi (mücerrabat) yani deney ve gözlemlerin tekrar etmesi sonucunda zihinde kanaat oluşur. Çünkü bir tümelin tikellerine ait hükümler elde ederek o tümel hakkında hüküm vermek için deney ve gözlem (tecrübe) gerekir.

Genel hakkında çıkarım yapmak üzere, bütünü oluşturan parçalar veya bir sınıfın üyeleri tamamen ya da eksik olarak incelenir. Eğer gözlem tümelin (küllinin) tüm öğelerini (cüzlerini) içeriyorsa buna tam istikra, bir kısmından hareketle hüküm verildiyse nakıs istikra denir. Tümevarımın yakin olması için tam istikra gerekir.

Örnek

• Ali, Veli, Ayşe ölümlüdür.
• Ali, Veli, Ayşe insandır.
• O halde bütün insanlar ölümlüdür çıkarımı tümevarımdır.

 

• Demir, bakır, kurşun ısındığında sıvı hale gelir. (tikel tespitler, deney ve gözlem sonuçları)
• Demir, bakır, kurşun madendir.
• O halde bütün madenler ısındığında sıvı hale gelir. (ortak hüküm)

Ayrıca eksik ve tam (formel) tümevarım nedir? makalesine başvurabilirsiniz.