Sebr ve taksim metodu, kelam ilminde kullanılan istidlal (delillendirme) yöntemlerinden biridir.

Sebr ve taksim
Sebr, "kuramsal olarak incelemek, yoklamak, ölçmek", taksim "parçalara, bölümlere, sınıflara, şıklara, kısımlara ayırmak" demektir.

Akıl, karar vermeden önce bir konuyu iki veya daha fazla bölüme ayırır. Öyle ki bunlardan hepsinin doğru ya da yanlış olması mümkün değildir, yani bu parçaların doğrulukta ve yanlışlıkta birleşmeleri imkansızdır.

Eğer bunlardan bir kısmı batıl olursa (yanlışlanırsa) ve geriye tek bir seçenek kalıncaya kadar yanlış olanlar elenirse, kalan tek ihtimalin sıhhatine (doğru olduğuna) hükmedilir.

Yöntem
Sebr ve taksim metodunda hakkında birden fazla hükmün verilmesi muhtemel olan bir düşünceyi kanıtlamak için, aksini savunanların düşünceleri yanlışlanarak elenir. Geriye kalan seçeneğin doğru olduğuna hükmedilir.

• Konu hakkındaki muhtemel ve mümkün haller belirlenir. (hasr)
• Bunlardan yanlış olan ihtimaller tespit edilir ve elenir. (hafz)
• Geriye kalan tek ihtimalin doğruluğu ispatlanmış olur.

Örnek-1
Hudus delili olarak da bilinen "Alem yaratılmış mıdır?" sorusuna sebr ve taksim metodu ile cevap aranırsa:

• ihtimaller:
  • alem ezelidir. (kıdem, hep vardır, sonradan yaratılmamıştır.)
  • alemin bir başlangıcı vardır (hudus).
• alemin ezeli olmadığı ortaya koyulursa,
• alemin yaratılmış olduğu ispat edilmiş olur.

"Acaba onlar herhangi bir yaratıcı olmadan mı yaratıldılar? Yoksa kendileri mi yaratıcıdırlar?" Tur:35 ayetinde Allah'ın yaratması dışındaki ihtimalin geçersizliği ortaya koyulmuştur.

Örnek-2
Tanrı bir midir?, sorusuna sebr ve taksim metodu ile cevap aranırsa:

• birbirine eşit ilahların zıt talepleri olması durumunda:
  • bütün tanrıların dileğinin olması, iki zıttın aynı anda var olmasını gerektirir, bu mantığa aykırıdır.
  • hiçbirinin dediğinin olmaması, tanrılık vasfına aykırıdır.
  • birinin ya da bazılarının dediğinin olması, sözü geçmeyen tanrıların aciz olmasıdır ve bu durum tanrılık vasfına aykırıdır.
• O halde, birden fazla ilah olamaz.

İrade çatışması olarak bilinen ve Enbiya:22 ayetinde geçen "Eğer yerle gökte Allah'tan başka tanrılar olsaydı, ikisi de bozulurdu." ifadesi de bu örnek için delil olarak kullanılmıştır.

Cedel
Cedel, karşıdakini (hasmını) çelişkiye düşürmek amacıyla çelişkilerin münazara (tartışma) yolu ile gösterme ilmidir. Sebr ve taksim yöntemi, kelam dışında başta cedel ve fıkıh olmak üzere birçok ilim dalında kullanılmıştır.

Örnek-3
Bu metot fıkıh ilminde şarabın haram oluşu konusunda yapılan tartışmalarda da kullanılmıştır. Şarap neden haramdır?, sorusunun cevabı araştırılırken şarabın:

• üzüm suyundan yapılması,
• rengi,
• tadı,
• sarhoşluk verici olması,
• sıvı olması,
• içecek olması

gibi birçok neden sıralanır. Bunlardan sarhoşluk verici olması dışında kalan sebepler diğer besinlerden örnek verilerek elenir. Ayrıca bakınız: Haram Mı?

Eleştiri
Doğruluğu kabul edilmiş bilgilerin doğrulanması ya da çürütülmesi üzerine kurulan bu istidlal ile yeni bilgiler elde edilmez. Çünkü konu hakkında doğrudan bir araştırılma yapılmamaktadır. Burada kullanılan öncüller meşhurat, makbulat, müsellemat gibi  zanniyattan ve cedel yapılırken karşıt görüşün ön kabullerinden oluşur.

Sıralanan ihtimallerin her zaman nefiy ve ispata indirgenmesi mümkün değildir. Örneğin alemin sonradan yaratılmış olup olmadığı sorusu iki zıt ihtimale dayanırken,  Allah'ın ahirette görülmesi meselesi bu yöntem ile çözülememiştir.

Ayrıca diğerleri çürütülse bile geriye kalan tek ihtimalin doğru kabul edilmesi ile problemin çözümü hakkında insan aklına gelmeyen ihtimaller göz ardı edilmiş olur.