Sıffin savaşı
Sıffîn savaşının (657) sonunda "Hakem Olayı (Tahkim Hadisesi)" esnasında bir grup müslüman Hz. Ali'nin ordusundan ayrılmıştır.

Kelime anlamı
Ordudan ayrılan bu gruba "ayrılan, terk eden, hariçte olan" anlamına gelen "harici" adı verilmiştir. "havaric" kelimesi ise bunun çoğuludur.

Ortaya çıkışı
Hariciler "En'am:57 - .. Hüküm vermek, yalnız Allah'a aittir. .." ayetini delil göstererek, savaşta bir hakem heyetinin tayin edilmesine karşı çıkmışlar, böylece savaşan herkesi -Hz. Ali dahil- küfürle (kafirlikle) suçlamışlardır.

Ortaya çıktığı dönemde "harici" kelimesinin muhalifleri ve isyancıları ifade eden olumsuz bir anlamı olduğuna dikkat ediniz.

Önemi
Haricilik, siyasi anlaşmazlıklar ve iç savaşlar döneminin daha sonraları itikadi boyut kazanmış ilk önemli fikri hareketidir.

Hariciliği doğuran sebepler
Haricilik görüşünü doğuran sebepler şunlardır:

• Hz. Osman döneminde yaşanan kavimcilik anlayışı
• merkezi otoriteye (Kureyş'in hakimiyeti) duyulan tepki
• kırsal kesimde (çölde) yaşayanların şehir hayatına ve kültürüne uyum sağlayamaması
• Kur'anın yalnızca ilk, açık, görünen anlamına dayalı dini yorum anlayışı

Özetle, hariciliği siyasi bir fırka olarak ortaya çıkaran sebep yönetime (hilafete) duydukları tepki; itikadi mezhep olarak doğuran sebep ise Kur'an'ı yorumlama biçimleridir.

Temel görüşleri
Hariciliğin temel görüşleri şunlardır:

• İslam dinin uygulamaları, Hz Muhammed'ten sonra en doğru şekilde Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer döneminde gerçekleşmiştir.
• Şartları sağlayan her müslüman (ilim sahibi, cesur, takva sahibi) seçim ile halife olabilir. Bunun için Kureyşli olması gerekmez.
• Yanlış yapan yönetime (zalim imam) isyan edilmelidir.
• Amel (ibadet) ve iman birbirinden ayrılmaz bir bütündür. Bu nedenle büyük günah işleyen kafir olur, dinden çıkar.
• Hz. Osman, hilafetinde Ümeyyeoğullarına iltimas geçmesi; Hz Ali, Hakem Olayı'nı kabul etmesi nedeni ile küfre düşmüştür.
• Cemel Vakası'na katılanlar, hakemler ve hakemlerin hükmüne razı olan herkes kafir olmuştur.

Hariciliğin temel görüşleri daha çok siyasi yönü ağır basan imamet ve büyük günah üzerine yoğunlaşmıştır.

Eleştiriler
Haricilik görüşüne karşı getirilen eleştiriler şunlardır:

• Kendi görüşleri dışındakileri tekfir etmeleri, müslüman olarak kabul etmemeleri.
• Dinde gösterdikleri aşırılıklar ve taassup (bağnazlık)
• Kur'an'a sarıldıklarını iddia ederken ayetleri anlama hususunda düz mantık kullanmaları. Kur'an'ı anlamada şekilci bir yaklaşım sergilemeleri.

Günümüzde
Hariciler benimsedikleri aşırı yaklaşım ve tutumlar nedeniyle tarih içerisinde çok fazla tutunamamışlardır.

Emeviler ve Abbasiler döneminde de sürekli isyan halinde yaşayan Hariciler, kendi aralarında da bir bütünlük sağlayamamış, kelami düşünce anlamında  sistematik çalışmalar ortaya koyamamışlardır.

Hariciliğin günümüze kadar varlığını sürdüren tek kolu İbadiyye ekolü olmuştur. İbadiler Kuzey Afrika (Fas, Tunus, Cezayir) ile Arap Yarımadası'nın güneyinde (Yemen, Uman) yaşamaktadırlar.