Kelime anlamı
Cebir (cebr), "zorlama, zor kullanarak iş yaptırma" demektir.

Mezhep olarak Cebriyye ise bu fikri benimseyenler yani "zorlayıcı bir gücün fiileri yapmaya mecbur bıraktığı" fikrini savunanları ifade eder.

Cebriyye, Cehmiyye ve Kadercilik olarak da bilinir.

Ortaya çıkışı
Cebriyye'nin, sorumluluk doğuran fiillerle ilgili ilahi kaderi reddeden, önceden tayin edilmiş bir kaderin bulunmadığını ve insanının fiillerinde serbest olduğunu savunan Kaderiyye'ye tepki olarak doğduğu kabul edilir.

Cebir düşüncesi, ilk kez Ca'd b. Dirhem (? - 742) tarafından ortaya atılsa da bunu kelam ilmine dahil edip kelam ilminin konusu yapan ve geliştirip temellendiren Cehm b. Safvan (696 - 745) olmuştur.

Cebir düşüncesi
Cebir düşüncesine (cebr akidesi) göre alemdeki tüm fiilerin yaratıcısı Allah'tır (En'am:102, Rad:16). Allah dilediği işlerin meydana gelmesi için insanlarda irade ve kudret yaratır. İnsan bu işleri yapmakta mecburdur, onun bir tercihi (iradesi) yoktur. İnsan ne yaptıysa bunu yapmaya mecbur olduğu için yapmıştır, yani bundan başka bir fiili yapmaya gücü yoktur.

Emeviler
Devlet ideolojisi haline gelen "cebir fikri" ve Cebriyye'nin görüşleri, Emevi yönetimi tarafından bir meşruiyet kaynağı olarak kullanılmıştır. Örneğin Sıffin Savaşı'nda orduya hitaben "Bizim savaşmamız Allah'ın kaza ve kaderinin bir tecellisidir." şeklinde bir açıklama yapılmıştır.

Temel görüşleri
Cebriyye mezhebine ait temel görüşler şunlardır:

• Allah insanın yaptığı işleri takdir ve irade etmiştir. İnsan ancak rüzgara kapılmış yaprak gibidir. Havaya atılan taş nasıl düşmek zorundaysa insan da iyiliği de kötülüğü de elinde olmaksızın (mecburen) yapar.
• Alemdeki tüm fiiller Allah'a aittir. İnsanlar tıpkı bitkiler gibi iradeye ve hürriyete sahip değildir.
• Allah birisi için sevap takdir etmişse ona iyi iş yapmasını yazmıştır.
• Allah'ı bilmek iman, bilmemek küfürdür. İman ilim ve marifettir (Allah'ı bilmek, tanımak).
• Allah yaratılmışların sıfatları ile nitelendirilemez. Allah'ın görmesi, duyması gibi sıfatları (basar, semi) te'vil edilmelidir.
• Allah'tan başka her şeyin bir sonu vardır.
  • Cennet ve cehennem sonsuz (ebedi) değildir. Kur'an'da geçen "ebedi" ifadeleri, "çok uzun süre" demektir.
• Allah'ın ilmi ve kelamı sonradan yaratılmıştır (ezeli/kadim değildir, hadistir.).
  • Kur'an-ı Kerim mahluktur (yaratılmıştır).
  • Allah, işleri olmadan (meydana gelmeden) önce bilmez.
• Allah'ı görmek (ru'yetullah) mümkün değildir.
• Kabir azabı, şefaat ve mağfiret yoktur.

Eleştiriler
Cebriyye görüşüne karşı yöneltilen eleştiriler şunlardır:

• Her işin bir kadere bağlı olduğunu bildiren ayetleri kendilerine delil olarak kullanırken, insanın iradesi olduğunu bildiren ayetleri yorumlama yoluna gitmişlerdir.
• İnsanı önceden tayin edilmiş bir kaderi yaşamaya mecbur etmiş, onu iradesiz ve dolayısıyla sorumsuz kılmıştır.
• İradesi olmayan insanın kötü fiillerine karşılık cezalandırılması Allah'a adaletsizlik ve zulüm isnat etmek olur.